حاشیه‌ای بر برنامه بی‌بی‌سی فارسی درباره منشا انسان

با درود به همگی دوستان مخالف و موافق، خوانندگان همیشگی و آنهایی که تازه آمدند! امروز می‌خواهم حاشیه‌ای بنویسم بر برنامه تلویزیونی نوبت شمای بی‌بی‌سی فارسی که ده دوازده روز پیش پخش شد. نام برنامه این بود: «نظر شما درباره منشا انسان چیست؟» متاسفانه اگر برنامه را به صورت زنده از ماهواره ندیدید؛ راهی برای مشاهده مجدد آن نیست. امکان مشاهده آنلاین آن هم در وبسایت بی‌بی‌سی وجود ندارد. من شانس آوردم و توانستم برنامه ضبط شده آن را ببینم. در هنگام دیدن برنامه مطالب بسیاری به ذهنم هجوم آورد که وقت نشد همان موقع بنویسم. ولی از آنجاییکه ماهی را هر وقت از آب بگیری تازه‌است، الان به نکاتی چند اشاره می‌کنم. ابتدا در چند شماره نظرم را درباره خود برنامه می‌گم.

• ۱. موضوع برنامه بسیار جالب بود و مسلما من از دیدن آن ذوق زده شدم! 🙂 اگر خبردار شدید که برنامه‌ای در زمینه‌های مورد علاقه ناباور پخش می‌شود، لطف کرده و مرا خبر کنید!
• ۲. با اینکه موضوع برنامه جالب بود، ولی تماس‌ها و نظرات داده شده در این برنامه آنقدر نویدبخش نبود. جز این هم انتظاری نمی‌رفت. چون متاسفانه آگاهی عمومی در این زمینه به شدت کم است. البته نظرات درست هم تک و توک وجود داشت.
• ۳. همانطورکه انتظار می‌رفت بی‌بی‌سی اصل بی‌طرفی را رعایت کرد. ولی متاسفانه اکثر دیدگاه‌های انعکاس یافته نادرست بودند. (حتی دیدگاه‌های موافق فرگشت) بیشتر به این خاطر که کسانی که زنگ زدند افراد مطلعی نبودند. شاید چون افراد مطلع داخل ایران قادر به اعلام آزادانه نظر خود نیستند.
• ۴. نظرات مخالفان فرگشت (تکامل) انسان هم به طرز اعجاب آوری سطحی و پیش پا افتاده بود. من درک نمی‌کنم چرا این افراد برای یک بار هم که شده کتابی به دست نگرفته‌اند و در این مورد نخوانده‌اند! بی خبری تا کجا؟! البته این جهل و بیخبری عمومی در مورد پدیده فرگشت تا حدود زیادی برمی‌گردد به عدم آموزش اصولی آن در  سیستم آموزشی. همچنین سانسور و عدم اجازه چاپ کتاب‌ها و صحبت آزاد در این زمینه هم مزید علت بوده‌است. متاسفانه درحالیکه همه روزه مقالات و کتاب‌های بسیاری در این زمینه در جهان منتشر می‌شوند؛ در ایران کتب اولیه آن هم به زور یافت می‌شود. از وضعیت ترجمه آثار مشهور هم نپرسید که دریغ آور است! مشهورترین و پرفروش‌ترین کتاب‌های علمی روز جهان در این زمینه در ایران ترجمه نمی‌شوند و وجود خارجی ندارند. این مساله خواب غفلت را سنگین‌تر کرده‌است. باید کاری کرد!

وبلاگ ناباور در برنامه تلویزیونی بی‌بی‌سی فارسی به نام نوبت شما به عنوان یکی از صداهای موافق فرگشت در وبلاگستان فارسی معرفی شد. مطالبی که توضیح دادند از پست «برنامه‌های آشنایی با فرگشت به مناسبت روز داروین» انتخاب شده بود.

و اما حالا بپردازم به خود مطلب! ببینید عزیزان. این مساله بسیار مهم است. همانطور که در پست‌های سالگرد داروین عنوان کردم؛ چه چیزی برای یک انسان می‌تواند جالب‌تر و مهم‌تر از این باشد که بداند چگونه و چرا «خودش» به وجود آمده؟ واقعا حیف نیست ندانیم؟ متاسفانه جوی که در ایران امروز وجود دارد این است که: «ای آقا؛ هنوز که چیزی معلوم نشده که! خود دانشمندا هم نمی‌دونن ما از کجا اومدیم.» این کاملا اشتباه است. ما با دانش امروز واقعا می‌دانیم که انسان‌ها به مانند دیگر جانداران در فرآیند فرگشت از جانداران پیشین خود به وجود آمده‌اند. این مساله‌ای است که باید در ذهن‌ها جا بیافتد. دیگر گذشت آن زمان بیخبری و تردید. فرگشت انسان و جانوران یک ادعای بدون مدرک و کشککی نیست! بلکه یکی از جالب‌ترین، کامل‌ترین، و پژوهیده‌ترین شاخه های علمی به شمار می‌رود. مدارک علمی موجود برای فرگشت بیشمار است و انکار آن تنها از یک ذهن ناآشنا یا متعصب برمی‌آید. البته اکثرا زیر دسته ناآشنا قرار می‌گیرند. چون واقعا مدارک فرگشت برایشان توضیح داده نشده و نمی‌دانند. اگر بدانند قضیه برای بسیاری فرق خواهد کرد. اشتباهات و مغالطه‌های مطرح شده در مورد فرگشت انسان و فرگشت به طور کلی بسیار بود؛ ولی در اینجا تنها پاسخ دو تا از اصلی‌ترین انتقادهایی که هم در برنامه زنده و هم در وبسایت بی‌بی‌سی فارسی و بالاترین مطرح شده را می‌دهم.

شبهه ۱: اگر فرگشت واقعا اتفاق افتاده و جد ما میمون بوده‌، پس چرا میمون‌ها هنوز متکامل نشده‌اند و در همان سطح باقی مانده‌اند؟

این بدفهمی رایج چند بار در برنامه مطرح شد. و عجیب آنکه فردی پیدا نشد که زنگ بزند و پاسخ این شبهه پیش پا افتاده را بدهد!

نخست آنکه جد ما میمون نبوده! شامپانزه هم نبوده. ما و آنها باهم در جایی از زمان فرگشتی نیاکان مشترک داشته‌ایم. آن نیاکان مشترک نه شامپانزه بوده‌اند نه انسان؛ بلکه نیاکانی بوده‌اند که در دو مسیر مختلف فرگشتی در نهایت به این دو گونه منجر شده‌اند. شاید عبارت درست‌تر این باشد که شامپانزه‌ها «پسرعمو»های فرگشتی ما هستند. (نه اجداد) البته باید توجه داشت که ما به ایپ‌ها نزدیک‌تریم تا به میمون‌ها. میمون هم برابر فارسی ایپ «ape» نیست. شاید بتوان ایپ را بوزینه یا آدم‌نما ترجمه کرد. ما انسان‌ها (گونه هوموساپینس) و دیگر ایپ‌ها زمانی با هم نیاکان مشترک داشته‌ایم.

ایپ‌ها نسبت به میمون‌ها بزرگ‌تر هستند و دم ندارند. از میان خود ایپ‌ها چهار تا بیشتر به هم شبیه هستند: شامپانزه، گوریل، انسان و اورانگوتان. به همین جهت به این چهار گونه ایپ‌های بزرگ می‌گویند. همانطور که در تصویر پایین می‌بینید شاخه‌ای که از یک طرف به ما و از یک سو به شامپانزه‌ و بونوبو (شامپانزه کوتوله) رسیده بسیار به هم نزدیک است. یعنی اینکه نیاکان مشترک ما متاخرتر (در دوره زمانی نزدیک‌تری) بوده‌اند. (شامپانزه‌ها و شامپانزه‌های کوتوله «بونوبو»ها خودشان در زمان جدیدتری از هم جدا شده‌اند.) می‌توان گفت تفریبا از زمانی که اجداد ما کم‌کم روی دوپا راه رفتند، از اجداد شامپانزه‌های امروزی فاصله گرفتند. (بخوانید: چرا روی دوپا راه می‌رویم؟)

نیای مشترک «ما و شامپانزه‌ها» با «گوریل‌ها» هم کمی دورتر، یعنی حدود ۶ تا ۸ میلیون سال پیش زندگی می‌کرده‌است. همانطور که در تصویر می‌بینید گونه‌ای که به گوریل امروزی رسیده کمی پیشتر از اجداد ما و شامپانزه‌ها جدا شده. به همین طریق می‌توان به نیاکان مشترک با اورانگوتان‌ها و دیگر ایپ‌ها با میمون‌ها (و تمام اعضای راسته نخستی‌ها) در زمان قبل‌تر رسید. و دوباره قبل‌تر با دیگر پستانداران. و دوباره قبل‌تر با خزندگان، و قبل‌تر با ماهی‌ها و همانطور… تا آغاز حیات! البته توجه دارید که مسیرهای مشابه شاخه‌شاخه‌ای را می‌توان تا میلیاردها سال قبل برای هر گونه جانوری تشکیل داد. حالا تصور نکنید که این نمودارهای درختی تنها بر اساس فسیل‌ها و شباهت ظاهری ترسیم شده‌اند؛ خیر. برای ترسیم درخت زندگی جانوری از شواهد ژنی که بسیار دقیق‌تر هستند استفاده می‌شود. یعنی حتی اگر یک دانه فسیل هم نبود، شواهد ژنتیکی و تاریخچه‌ای که در درون ژن‌ها نهفته است، برای اطمینان از اینکه فرگشت در طول زمان اتفاق افتاده و جانداران از گونه‌های پیشین به وجود آمده‌اند کافی بود.

دوم اینکه، این بدفهمی از آنجا ناشی می‌شود که برخی به اشتباه گمان می‌کنند که فرگشت هدف معین و ویژه ای دارد؛ و مثلا انسان متکامل‌ترین موجود و هدف فرگشت است! این دیدگاه بسیار بسیار ساده‌انگارانه و اشتباه است. کسانی که چنین ادعایی می‌کنند به طور حتم از الفبای فرگشت آگاه نیستند. فرگشت اصلا و ابداً به معنی بهتر شدن و کامل شدن نیست. شاید از دلایل این بدفهمی ترجمه اشتباه «Evolution» به فارسی، یعنی «تکامل» باشد. ایولوشن اصلا به معنی تکمیل شدن و کامل شدن (تکامل) نیست. برای همین است که من توصیه می‌کنم از برابر فارسی «فرگشت» به جای تکامل استفاده کنیم.

شامپانزه شدن، انسان شدن، گربه شدن، شیر شدن و… هدف فرگشت نیست. اصلا فرگشت هدفی به سویی از پیش تعیین شده ندارد. این نهایت ساده‌اندیشی است که تصور کنیم ما انسان‌ها از دیگر جانداران بیشتر فرگشت یافته‌ایم یا هدف فرگشت بوده‌ایم. چون اصلا فرگشت به این مفهوم نیست. فرگشت بیشتر به مفهوم تغییر و تحول است. همه جانداران فرگشت یافته‌اند و خواهند یافت. مثلا ما نمی‌توانیم بگوییم شیر از گربه فرگشت یافته‌تر است! اینکه به نظر ما شیر سلطان جنگل و قوی‌تر و بهتر است خارج از صورت مساله است و ربطی به فرگشت یافته‌تر بودن ندارد! درست به همان شکل که گفتن اینکه چرا دیگر ایپ‌ها و میمون‌ها انسان نشده‌اند؛ سخن بخردانه و معنی داری نیست. همانطور که گفته شد در فرگشت هدف به طور ویژه شیر شدن؛ گربه شدن؛ میمون شدن؛ انسان شدن و… نیست.  یا هدف به طور ویژه بالدار شدن، شناگر شدن، تیزبین شدن، باهوش شدن… هم نیست. مثلا نمی‌توانیم بگوییم چون زنبور عسل نور فرانبفش را می‌تواند ببیند و ما نمی‌توانیم پس زنبور از انسان بهتر و فرگشت یافته‌تر است! در ضمن باید دانست که در فرگشت، جاندار موفق لزوما نباید پیچیده‌تر باشد. مثلا باکتری‌ها را در نظر بگیرید. پس از سه میلیارد سال هنوز سر و مر و گنده‌اند! در حدود نیمی از زمان زمین‌شناسی اجداد ما موجودات ساده و باکتری بوده‌اند. هنوز هم بسیاری از موجودات باکتری هستند. چون فرگشت لزوما به معنی پیچیده شدن نیست. قضیه  بیشتر بقا باتوجه به محیط (به ویژه خطرهای محیطی) و وجود جانداران اطراف (به ویژه جانوران شکارچی) است.

مغز سخن اینکه، نمی‌توان گفت انسان فرگشت یافته‌ترین جاندار است، یا بالاترین پله فرگشت و هدف آن است. همچنین باید دانست همه جانداران فرگشت یافته‌اند و چیزی به شکل بهتری و بدتری «کلی» هم وجود ندارد. مثلا نمی‌توان گفت عقاب از یوزپلنگ بهتر است چون می‌تواند پرواز کند! در واقع این یک چیزی ذهنی «subjective» است نه یک چیز عینی «objective». (فرق نظر سابجکیتو با آبجکتیو این است که آبجکتیو یک نظر قابل اثبات و یک فکت مشخص است. در مورد یک چیز آبجکتیو یا عینی می‌توان با قطعیت اظهار نظر کرد. ولی یک چیز سابجکتیو یا ذهنی یک چیز قطعی نیست و تنها چیزی است که در ذهن آدم می‌گذرد. مثلا به نظر من شعر سهراب سپهری خوب است و به نظر جنابعالی بد. این یک چیز سابجکتیو است. یا یک مثال معروف آن؛ دمای اتاق یک چیز آبجکتیو است که با دماسنج قابل اندازه گیری است. ولی سردی و گرمی اتاق یک چیز سابجکتیو است و شاید به نظر هر کس فرق کند.) پس در زمینه جانداران بهتری و بدتری کلی وجود ندارد، و بستگی دارد چه موضوع خاصی مورد نظر باشد. مثلا اگر بگوییم گونه انسان در قدرت تفکر از شامپانزه قوی‌تر و بهتر است این یک نظر درست است. ولی این ربطی به فرگشت یافته بودن یا نبودن پیدا نمی‌کند. (مثلا قدرت بدنی شامپانزه خیلی از ما بیشتر است!)

شبهه ۲: اگر فرگشت واقعا اتفاق افتاده پس قضیه حلقه مفقوده داروین چیست؟ چرا هنوز فسیل‌های حلقه‌های میانی پیدا نشده‌اند؟

این هم از بدفهمی‌های رایج است. راستش گاهی خنده‌ام می‌گیرد که چه طور هنوز چنین چیزی توسط برخی عنوان می‌شود! عزیزان ۱۵۰ سال از ایده داروین گذشت! این شبهات دیگر فسیل شده و به تاریخ پیوسته! شاید وقت آن رسیده که چند تا مقاله و کتاب به‌روز هم در مورد دانش فرگشت بخوانیم. دو تا نکته هست.

نخست آنکه، منظور از حلقه یا زنجیره گم شده چیست؟ باید توجه داشت که فرآیند گونه زایی (به وجود آمدن گونه جدید از گونه قبلی) فرآیندی تکه تکه و منقطع نیست؛ بلکه یک فرآیند به هم پیوسته و تدریجی است. در واقع می‌توان تمامی جاندارانی که تا کنون به وجود آمده‌اند و مرده‌اند را حلقه میانی نامید. همچنین جاندارانی که امروز زنده هستند هم نسبت به جانداران قبل و بعد از خود جانداران میانی به حساب می‌آیند. در واقع گونه میانی چیز خاصی نیست و تمام جانداران گونه میانی‌اند. این از شانس ما بوده که توانسته‌ایم جسته و گریخته فسیل‌هایی در این میان پیدا کنیم. و برای راحتی خودمان آنها را نامگذاری کرده‌ایم و فسیل‌هایی که از نظر زمانی از هم دورتر بوده‌اند و بیشتر با هم اختلاف داشته‌اند را گونه‌های میانی نام نهاده‌ایم. حتما توجه دارید که این در واقع یک چیز قطعی نیست. به همین دلیل است که گاهی زیست‌شناسان در نامگذاری جانداران دچار مشکل می‌شوند. چون سیر جانداران یک سیر پیوسته است و ما برای راحتی کار خودمان  آنها را «گونه» می‌نامیم و دسته‌بندی می‌کنیم.

چیزی که من همیشه می‌گویم این است که طبیعت یخچال فریزر نیست و مسئول حفظ و نگهداری اجساد مردگان نیست! تنها درصد بسیار کمی از همه جاندارانی که هرگز زنده بوده‌اند فسیل تشکیل می‌دهند. همین‌هایی هم که مانده‌اند واقعا عالی است و ما شانس آوردیم که اجساد برخی جانداران در این میان به شکل فسیل شده باقی مانده و ما هم برخی از آنها را پیدا کرده‌ایم! البته باید توجه داشت که شواهد فسیلی از زمان داروین تا کنون بسیار بسیار متنوع‌تر و بیشتر شده‌اند. مثلا فسیل‌های هومینیدهای بسیاری از اجداد انسان و انسان‌نماهایی که منقرض شده‌اند؛ مثلا «نئاندرتال‌»ها به دست آمده‌است. یا مثلا ما فسیل‌هایی پیدا کرده‌ایم که گذار از ماهی به دوزیست، از خزنده به پستاندار، یا از دایناسور به پرنده و… را نشان می‌دهند.

دوم اینکه، اصلا فرض کنیم بدشانسی می‌آوردیم و اجساد «همه» جانوران قدیمی به شکلی نابود می‌شد (مثلا با تجزیه و در آتشفشان و…) در آنصورت باز هم تفاوتی نمی‌کرد! فرگشت به قدرت امروزینش باقی می‌ماند. چرا؟ چونکه مدارک فرگشت تنها فسیلی نیستند. انبوهی از شواهد مختلف از فیلدهای مختلف علمی فرگشت را ساپورت می‌کنند. ازجمله مهمترین آنها زیست‌شناسی ملکولی و شواهد ژنی است. اگر اصلا هیچ فسیلی وجود نمی‌داشت؛ هیچگونه شواهد جنینی نبود؛ آناتومی مقایسه ای جواب نمی‌داد؛ و توزیع جغرافیایی جانداران بر روی کره زمین هم فرگشت را تایید نمی‌کرد؛ در آنصورت باز هم شواهد ژنتیک مقایسه‌ای فرگشت را اثبات می‌کرد. وقوع فرگشت و اینکه ما از جانوران پیشین فرگشت یافته‌ایم یک فکت علمی است مثل اینکه زمین به دور خورشید می‌چرخد. حال کار «نظریه» فرگشت این است که مکانیسم‌های وقوع «فکت» فرگشت را توضیح می‌دهد.

+ فرگشت به جای تکامل: خواهشمندم دقت شود که همانطور که در توضیح شبهه یک گفته شد واژه تکامل غلط انداز و اشتباه است. بهتر است از واژه فرگشت استفاده کنیم. برای من عجیب است که چرا نخستین کسانی که ایده داروین را به فارسی برگرداندند؛ آن را تکامل ترجمه کردند؟! تا جایی که می‌دانم کتاب منشا انواع داروین در زمان قاجار در مدرسه دارالفنون به فارسی ترجمه شده‌است. احتمالا این ترجمه اشتباه از آنجا آغاز شده‌. جالب اینجاست که حتی در خود زبان عربی هم برابر ایولوشن واژه تطور (تَ طَ وْوُ) است. تطور به معنی تغییر و تحول و به نظر من برابر درستی است. من نمی‌دانم ما چرا آنرا تکامل ترجمه کردیم؟! ولی شاید حالا هم خیلی دیر نباشد! بهتر است از این پس بگوییم: فرگشت . فرگشتی . نظریه فرگشت . فرگشت‌گرا . زیست‌شناسی فرگشتی و…
+ بیشتر بدانیم! چه خوب است بتوانیم کم‌کم اینها را جا بیاندازیم. امروزه این علم از هیجان‌انگیزترین و پرمخاطب‌ترین دانش‌ها در سطح جهان است. کتاب‌های علمی عامه‌پسند «Popular Science» با موضوعات فرگشتی نوشته ریچارد داوکینز؛ گولد؛ دنیل دنت؛ استیون پینکر و… بسیار بسیار پرفروش هستند. همه جا بحث این چیزها داغ است! ولی متاسفانه در ایران ما، کمتر حرف این چیزهاست. این کتاب‌ها حتی ترجمه هم نمی‌شوند امسال که سال داروین است، زمان خوبی است برای آشنایی و کنکاش در ایده بزرگ داروین. امر خطیر آگاهی-بخشی را از خود شروع کنیم! 🙂 بیشتر بدانیم! بدا به حال کسانی که از دانستن ما می‌ترسند. 8)