چرا مغزمان بزرگ شده و چطور باهوش شدیم؟

با درود. پست امروز در واقع کامنتی است در پاسخ به سوال دوستی در انجمن گفتگوی آزاد:

من در این جا پرسش‌های خود را پیرامون فرگشت (تکامل) مطرح می‌کنم که این پرسش‌ها شاید برای خیلی از دوستان پیش آمده باشد.
1-چرا در روند فرگشت، تنها انسان دارای این اندازه هوش است ؟
2- آیا هوش و استعداد هم در روند فرگشت دگرگون می شود ؟
3- اساسا هوش و ذهن و روان چه هستند و پیوند آن ها با مغز چیست . کارکرد آن ها چگونه است؟

من اول داشتم این متن را در انجمن اینترنتی گفتگو می‌نوشتم. بعد با خودم فکر کردم بد نیست آن را در وبلاگ هم بیاورم و با دوستان بیشتری در میان بگذارم. این سوال را خیلی‌ها پرسیده‌اند. اگر با وبلاگ ناباور آشنایی قبلی داشته باشید خواهید دانست که اینجا اصل بر «ساده‌گوییِ» مطالب علمی و غیرعلمی است. شاید این مطلب خوشایند برخی متخصصین نباشد ولی به هر حال باید در نظر داشته باشید که این یک وبلاگ شخصی است نه یک ژورنال علمی؛ و مخاطبش هم عام است نه خاص. بنابراین انتظار مطالب تخصصی و رفرانس‌های متعدد را نداشته باشید. همچنین من ادعای بیخطا بودن ندارم و از آنجاییکه دربارۀ خیلی رشته‌های متفاوت علمی تحقیق می‌کنم قطعا اشکالاتی دارم که خوشحال می‌شوم از متخصصان این رشته‌ها بیشتر بیاموزم. به نظر من این روش نوشتن ممکن است ضررهایی داشته باشد ولی در کل دو فایده دارد: ۱. توسط تعداد بیشتری خوانده می‌شود. ۲. جرقه اولیه برای علاقمندی بیشتر به مسائل علمی زده می‌شود. با این اوصاف می‌پردازم به مطلب.

مغز بشر واقعا پدیدۀ عجیبی است. با وجود اینکه ۲ درصد وزن کل بدن را تشکیل داده ۲۰ درصد انرژی بدن را مصرف می‌کند. این همه مصرف انرژی بایستی که توجیه فرگشتی (تکاملی) قانع کننده‌ای پشتش داشته باشد. مغز جانوران از پیچیده‌ترین ساختارهای طبیعت هست و مغز انسان هم خب پیچیده‌ترینشان است. به طور کلی مغز در مهرده‌داران و بسیاری از بی‌مهرگان نقش «مرکزیت» سیستم عصبی را داراست. که خب سیستم عصبی به طور خلاصه وظیفه دریافت داده‌ها از محیط و تنظیم فعالیت‌های جانور مثل کنترل حرکت ماهیچه‌ها را بر عهده دارد. مغزهای اولیه بسیار ساده بودند. در جانوران ساده‌ای مثل «ستاره دریایی» سیستم عصبی فاقد مغز مرکزی است و تنها با گیرنده‌های حسی در بازوانش نسبت به اشیا و نور واکنش نشان می‌دهد؛ درحالیکه در جانداران باز هم ساده‌تری مثل «اسفنج دریایی» اصولا سیستم عصبی وجود ندارد. در طول فرگشت، ماهی‌ها و بعد دوزیستان مغزهای پیشرفته‌تری یافته‌اند که البته نسبت به جثه‌شان خیلی کوچک است. مغز خزندگان و بعد پرندگان باز هم پیشرفته‌تر شده. و در همین حین مغز پستانداران به وجود آمده که به نسبت پیچیدگی بیشتری دارد.  البته شواهد جدید نشان می‌دهند که قضیه به همین صاف و سادگی‌ها هم نیست که فرگشت مغز در جهان جانوران امری خطی بوده باشد که از ماهی‌ها شروع شده و بعد به خزندگان رسیده باشد و سپس به پستانداران ختم گردیده باشد. فرگشت به هیچ وجه امری خطی و مستقیم نیست. پیچ و خم‌های بسیار وجود دارد. به طور مثال امروزه معلوم شده که فرگشتِ هوشمندی به طریقی کاملا متفاوت در جانورانی چون سرپایان که حتی مهره‌دار هم نیستند اتفاق افتاده! + این مسئله برای من خیلی جالبه! چون شاخۀ جانوری مثل اختاپوس در زمان خیلی خیلی کهن‌تری از اجداد مهرده‌دارانی چون ما جدا گردیده؛ و در واقع همۀ این راه را در مسیری متفاوت پیموده است. برای همین است که وقتی به آن می‌نگرید انقدر عجیب و غریب می‌نماید! تا حدی که انگار فضایی است و از سیارۀ دیگر آمده! 🙂

می‌گفتم. باید بدانیم که ما به هیچ عنوان جدا از طبیعت نیستیم. سلول‌های مغزی ما (نورون‌ها)، انتقال‌دهنده‌های عصبی و اصلا کل بافت عصبی ما از همان جنسی هستند که در دیگر مهرده‌داران هم هست. مثلا وقتی شما مغز دیگر پستانداران را مطالعه می‌کنید هر چه آنها در «درخت فرگشتی حیات» به ما نزدیکترند مغزشان بیشتر شبیه ماست. مغز پستانداران به طور کلی از خزندگان پیچیده‌تر است و با پیشرفت «سیستم لیمبیک» مغز توانایی کارهای پیچیده‌تری را پیدا کرده مثل کنترل دمای بدن و گسترش حافظه و احساسات (پستانداران آگاهی بیشتری نسبت به خود و رابطه‌شان با محیط دارند) بخش مهمی که مغز پستانداران را از دیگر مهره‌داران، و مغز پستانداران عالی و «نخستی‌ها» را از دیگر پستانداران و مغز انسان را از دیگر نخستی‌ها متمایز می کند «قشر مغز» است. نئوکورتکس (از ماده خاکستری رنگ تشکیل شده. نئو به معنی نو؛ یعنی کورتکس جدید) در نخستی‌ها رشد بیشتری یافته و در انسان باز هم بزرگتر شده و امکان داشتن زبان و حافظهٔ تحلیلی را برایش امکان‌پذیر کرده است. دلایل مختلفی برای این رخداد ذکر شده از جمله تغییر عادات تغذیه‌ای و جنسی، شرایط محیطی و اجتماعی. به طور کلی مغز جانورانی که رفتار اجتماعی پیچیده‌تری دارند بزرگتر است.

تصویر مغز برخی پستانداران. در این میان، مغز انسان بزرگترین‌شان نیست. بسیاری از آب‌بازان (مثل دلفین، نهنگ و بالن)‌ مغز برگتری دارند. همچنین کورتکس مغز انسان بیشترین شکنج (برآمدگی‌های فشرۀ بین چین‌ها که باعث می‌شود بیشتر از فضای کم داخل جمجمه استفاده شود) را ندارد. ولی از نظر نسبت وزن مغز به کل بدن؛ نسبت آن در انسان بیشتر است. همچنین کورتکس مغز انسان بیشترین تعداد نورون را دارد.

کاملا واضح است که هوشِ بیشتر (برای بقا در طبیعت) فایده دارد و فرگشت مغز اجداد ما هم به همین سو بوده است. ولی چرا تا این حد بزرگ شده؟ به نظر نمی‌آید دیگر جانوران با مغز کوچکتر مشکلی برای بقا داشته باشند. فسیل‌های انسان‌های اولیه بخوبی فرآیند بزرگ شدن مغز اجداد ما را نشان می‌دهد. وقتی به فسیل‌ها می نگرید انگار که مثل یک بادکنک باد شده باشد. این فرآیند تدریجی بوده و یکباره رخ نداده. یعنی مثلا اگر شما می‌توانستید جد جد جد… خود را در هشتصد هزار سال پیش ملاقات کنید خیلی کم هوش‌تر از شما می‌بود. پس هوش و استعداد قطعا در فرگشت دگرگون شده و ثابت نبوده است. حجم مغز انسان در عرض چند میلیون سال از کمتر از ۴۰۰ میلی لیتر به حدود ۱۴۰۰ میلی لیتر رسیده است. البته نباید تصور کرد مغز بزرگتر همیشه به معنی قدرت فکری بیشتر است. مثلا مغز نهنگ یا فیل از ما بزرگتر است چون اندازه بدنشان از ما بزرگتر است، ولی از ما باهوشتر نیستند. در این زمینه نسبتی هست که با تقریب خوبی درجۀ هوشمندی جانور را نشان می‌دهد. این تقریب EQ (ضریب مغزی) نام دارد. ای کیو نسبت وزن مغز به اندازۀ بدن جانور است. البته این هم نسبی است. ولی در کل نشانگر خوب و مفیدی است. شاخص‌های دیگری هم در میزان هوشمندی جانور تاثیر دارند مثل ضخامت کورتکس و ساختار کلی آن. به هر حال نخستین ویژگی آناتومی مغز انسان که جلب توجه می کند اندازه فوق العاده بزرگ آن است. مغز گونه هوموساپینس (انسان خردمند) نزدیک به چهار برابر مغز شامپانزه و گوریل است. البته در پسرعموهای فرگشتی ما یعنی دیگر «Ape» ها (اِیپ یا کَپی) [انسان هم یک ایپ است] مثل شامپانزه بارقه‌هایی از هوش انسانی به طور کمرنگ و اولیۀ آن وجود دارد. چیزهایی مثل: ارتباط فکری و احساسی، سوگواری، طبقات اجتماعی، استفاده بدوی از ابزار و… (این خبر علمی جالب را در نیوساینتیست ببینید: شامپانزه‌ها بهتر از انسان‌ها اعداد را به خاطر می سپارند!😮 حتما این ویدیوی کوتاه را هم ببینید!)

خب کلا چی شد؟! خب تصمیم ندارم رخدادهای عالم را از ۱۴ میلیارد سال پیش از زمان «مهبانگ» تا امروز باز شمرم! از آنجایی که مطلب به فرگشت انسان مربوط می‌شود خیلی خلاصه فرگشت پستانداران را توضیح می‌دهم. اگر خیلی خیلی به قدیم برگردیم اجداد پستاندارِ اولیۀ ما (و دیگر پستانداران امروزین) همزمان با دایناسورها می‌زیستند. آنها اغلب موجودات کوچک موش مانندی (شبیه موش‌های امروزی) بودند که در سایۀ دایناسورها امکان رقابت بالایی نداشتند. برخی معتقدند این فشارها روی آنها باعث ایجاد برخی ویژگی‌های فیزیولوژیک پستانداران مثل خونگرمی و برخی ویژگی‌های مغزی و روانشناختی آنها شده است. همانطور که می‌دانید ۶۵ میلیون سال پیش در اثر یک فاجعۀ طبیعی (برخورد شهابسنگ) اکثر دایناسورها منقرض شدند (به جز پرندگان البته که از نسل دایناسورها تا به امروز باقی مانده‌اند) این مسئله فرصت را برای شکوفایی بیشتر پستانداران محیا کرد که برخی از آنها زنده ماندند و در این فضای تازه به وجود آمده گسترش بیشتر یافتند. گذشت و گذشت و پستانداران در زمین تنوع یافتند و نخستی‌ها به وجود آمدند. آن هم گذشت تا در حدود هفت تا چهار میلیون سال پیش شاخه‌ای از نخستی‌ها به نام هومینیدها «Hominidae» کم‌کم به سمت راست قامتی رفتند. (بخوانید: چرا روی دو پا راه می‌رویم؟) در همین حین استفاده از ابزار هم کم کم رواج بیشتر و بیشتری یافت. از آن زمان تا کنون گونه‌های بسیاری در سردۀ انسان بوجود آمده‌اند و منقرض شده‌اند. در حال حاضر تنها گونۀ انسان باقیمانده، ما (هوموساپینس‌ها) هستیم و نزدیکترین خویشاند فرگشتی زندۀ ما شامپانزه هایند. بسیاری گونه‌های دیگر منقرض شده‌اند از جمله «هومونئاندرتالنسیس» (انسان نئاندرتال) که تا همین اواخر (فقط سی هزار سال پیش!) هنوز منقرض نشده بود. پس ما تنها گونۀ انسان نبوده‌ایم.

داشتم از ابزار می‌گفتم. ابزار از جمله دلایل رشد مغز ما بوده است. البته این بنحوی یک حلقۀ بسته است. یعنی هم رشد مغز باعث استفادۀ بیشتر از ابزار شده و هم استفاده از ابزار باعث رشد بیشتر مغز. پیش از شمردن دیگر دلایل بزرگ شدن مغز، یک نکتۀ مهم را باید گوشزد کنم: مغز بزرگ از چند نظر مشکلات خاص خودش را دارد و خطرآفرین است. غیر از اینکه مصرفش خیلی بالاست، مشکلات دیگری هم در فرگشت مغز انسان بوده است. یک مثال آن این است که وقتی مغز نوزاد بزرگتر است در هنگام تولد به فضای بیشتری برای خارج شدن از دهانه رحم نیاز دارد. حتی تا همین امروز هم اگر شما از زنی که بچه زاییده در مورد درد زایمان بپرسید متوجه سختی کار می‌شوید. در واقع در فرگشت انسان رقابتی بوده بین بزرگ شدن مغز (بخاطر فایده هوش) و خیلی بزرگ نشدن آن (به خاطر سختی زایمان و خطر آن برای مادر و بچه) فکر می کنید نتیجه چه شده؟ مصالحه‌ای میان این دو انتخاب پیش آمده. کاسه سر نوزاد انسان در هنگام تولد نرم است تا با حالت الاستیک بتواند خارج شود. بعد از آن به مرور زمان سر بچه سفت می‌شود. به خاطر همین باید مراقب سر نرم بچه بود. همیشه در فرگشت چنین است و چیزی نمی‌تواند تکمیل و عالی باشد؛ بلکه یک مقدار از این ور و یک مقدار از اون ور زده می‌شود و نتیجۀ کار بینابین است نه مطلق. (البته باید توجه کرد که با وجود نرم بودن سر بچه باز هم زایمان انسان یک مقداری سخت‌تر از دیگر پستاندارانی است که روی چهار پا راه می‌روند. علاوه بر مشکل سر بزرگتر نوزاد؛ روی دو پا راه رفتن هم معضلی افزون بوده، چون لگن خاصره نمی‌توانسته زیاد بزرگ باشد. حیوانات چهارپا با لگن بزرگ خیلی راحت بچه را به دنیا می‌آورند. ولی از آنجاییکه اجداد ما کم‌کم روی دو پا راه رفتند امکان بزرگتر شدن لگن نبوده چون وزنش زیاد می‌شده و راه رفتن سخت می‌گردیده است. در نتیجه انتخابی علیه زیادی بزرگ شدن آن صورت گرفته است. به هر حال تدریجا انتخاب‌های بینابینی میان فاکتورهای مختلف صورت گرفته که نتیجه‌اش چیزی است که امروز می‌بینیم و خالی از خطا نیست. در کل طبیعت چنین است.

شبیه همین مطلب در مورد توانایی «حرف زدن» انسان هم صدق می‌کند. در فرگشتِ انسان، حلقوم پایین آمده تا توانایی ایجاد اصوات پیچیده به وجود آید. این مسئله باعث شده تا امکان آن باشد که انسان‌ها در هنگام غذا خوردن خیلی راحت خفه شوند. بر همین اصل هم همیشه به کودکان آموزش می‌دهیم که وقتی لقمه دهنته حرف نزن! سالانه هزاران نفر به این طریق خفه می‌شوند. در نزدیکترین پسرعموهای فرگشتی ما یعنی شامپانزه‌ها این مشکل وجود ندارد و مسیر تنفس و غذا تداخلی با هم ندارد و خفه نمی‌شوند. پس چرا در انسان چنین شده؟ چون فواید تولید اصوات پیچیده در حنجره بر خفه شدن گاه و بیگاه می‌چربیده است. شامپانزه‌ها حتی اگر توانایی ذهنی حرف زدن را داشته باشند توانایی فیزیکی تولید رزنانس‌های صوتی را در حنجره ندارند. منظورم از این مطالب این است که همیشه در فرگشت به همۀ جوانب نگاه کنید و نگویید که مثلا اگر باهوش شدن خوب است چرا انسان باهوشتر از این نشده یا اگر پرواز کردن با سرعت بالاتر بهتر است چرا پرندگان تیزپروازتر نشده‌اند؟ مثل ترازو در تعادل است نمی‌توان یک طرف را زیادی سنگین کرد. در طرف دیگر کار خراب می‌شود. البته مسئله مشابهی در مهندسی انسانی هم وجود دارد. ولی به طور کلی طرحی که به طور برنامه ریزی شده و دقیق و هدفدار توسط یک انسان مهندس برای منظوری خاص ساخته شده باشد معمولا در آن کار خاص از همتای زیستی خود بهتر عمل می‌کند. مثلا اگر بحثِ سرعت و قدرت پرواز باشد کدام پرنده می تواند با دست‌ساخت‌های ما یعنی هواپیمای جت رقابت کند؟ یا اگر بحث سر قدرت دید باشد کدام چشم انسانی یا دیگر حیوانات می‌تواند به شفافیت دوربین‌های ساخت بشر ببیند و زوم کند. موجودات زنده از نظر مهندسی بسیار قوی هستند چون حاصل میلیاردها سال آزمون و خطا و فشار انتخاب طبیعی اند. ولی باز هم در نهایت با وجود همۀ این«صیقل» خوردن‌ها، مشکلاتی دارند. دلیلش این است که با نقشۀ قبلی ساخته نشده‌اند؛ بلکه با زدن از این ور و آن ور؛ و مثلا با تعویض کاربردِ عضوی که قبلا برای کار دیگری بوده به یک کار مفید جدید. [به طریقی سمبلکاری!] به وجود آمده‌اند. (نه اینکه مثل مهندسیِ انسان خیلی تمیز و مرتب از همان اول به منظور خاصی به طور اساسی درست شده باشند) مثلا عضو پیچیده‌ای چون ستون فقرات انسان با اینکه در طول میلیون‌ها سال با ایستادن سازگار شده ولی به هر حال از انواع قدیمی‌تر چهارپا فرگشت یافته‌ و از اول برای راست راه رفتن درست نشده‌است. به همین دلیل است که پس از عمری زندگی زیر فشار جاذبه زمین؛ به انواع درد مضمن در پشت و دیسک کمر و درد مفاصل زانو مبتلا می‌شویم. (+)

داشتم از فرگشت مغز می‌گفتم زیاد منحرف نشیم! خب بحث بعدی سر سکس هست. داروین اولین کسی بود که در دومین کتاب فرگشتی معروفش در مورد «دودمان انسان» این مطلب را جلو کشید که به جز انتخاب طبیعی، «انتخاب جنسی» هم نقش بزرگی در فرگشت بازی می‌کند. چرا؟ چون اول و آخر همۀ این بازی‌ها تولیدمثل است. بقای نسل (یا طبق نظریه‌های جدیدتر بقای ژن) همین و بس! پس قطعا در یک جمعیت سر جفتگیری دعواست. مخصوصا اگر سکس کمیاب باشد. معمولا این نرها هستند که سر ماده با هم رقابت می‌کنند و جنس ماده انتخابگر است. چرا؟ دلیل این امر این است که جنس مونث سرمایه‌گذاری هنگفتی برای تولید بچه می‌کند (چه تخم گذاشتن باشد چه زنده زاییدن) و این باعث می‌شود که استراتژی‌های فرگشتی در جنس ماده با نر فرق داشته باشد. جنس نر معمولا سرمایه‌گذاری اولیۀ خاصی ندارد. تنها کارش این است که حامله کند و اگر بعدش هم احیانا مرد آنچنان مهم نیست! (بد نیست بدانید در شمار اندکی از جانوران از جمله برخی انواع عنکبوت، حشرۀ نر بعد از جفتگیری توسط ماده خورده می‌شود! 😯 چون بودنش بعد از آن فایده‌ای برای بقای ژن‌هایش ندارد و با تبدیل شدن به ناهار حضرت خانم می‌تواند با فراهم کردن انرژی حاصل از هضم بدنش توسط ماده در نهایت به ادامۀ نسل خودش کمک کند! به این امر «همجنس‌خواری جنسی» گفته می‌شود.) ‌

رفتار جنسی در جانوران مختلف شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با هم دارد. رفتار جنسی در انسان هم با توجه به شرایط محیطی، شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با دیگر جانوران پیدا کرده است. مردان، روزانه قادرند میلیون‌ها اسپرم تولید کنند. این یعنی پتانسیل آن را دارند که با صرف انرژی اندک خیلی بچه داشته باشند. درصورتیکه در آن طرف قضیه زن‌ها فقط تعداد خیلی محدودی تخمک تولید می‌کنند که بسیار از اسپرم بزرگتر است و ذخیرۀ غذایی اصلی هم در آن است، در نتیجه انرژی بیشتری صرف ساختنش می‌شود. ببخشید به مردهای خواننده برنخورد ولی از نقطه نظر زیستی مردان کم‌بهاتر از زن‌ها هستند! 😉 بحثش خیلی مفصل است ولی به طور خلاصه جنس نر می‌تواند ریسک آن را بکند که هر چقدر که می‌تواند تعداد بیشتری را حامله کند و ژن‌هایش بیشتر پراکنده شوند، چون ساخت اسپرم برایش هزینه زیادی نمی‌برد و حتی بعد از آن تولید بچه در بدن او انجام نمی‌شود. ولی جنس ماده نمی‌تواند همینطور الکلی و بی‌حساب کار کند چون انرژی هنگفتی صرف به وجود آوردن نسل بعدی از خودش می‌کند. (در هنگام تولید مثل دقیقا نصف ژن‌ها از پدر و نصف از مادر به نسل بعد می‌رسند؛ یعنی به طور مساوی) در صورتی که مادر سرمایه‌گذاری اولیه بیشتری از پدر در تولید نسل بعد دارد؛ ولی ژن‌های بیشتری از او به نسل بعد منتقل نمی‌شود. خیلی ساده، یعنی قضیه عادلانه و تعادلی نیست. پس با کاربرد ریاضیاتِ «نظریه بازی» در زیست‌شناسی فرگشتی می‌تواند دید که «جدالی میان دو جنس» در گرفته و نتیجه آن شده که ماده به طرف انتخاب کننده تبدیل شده؛ و بهترین ویژگی‌های دلخواهش را در میان نرها انتخاب کرده تا ارزش هزینه‌ای که روی تولید نسل می‌گذارد داشته باشد. (به هر حال ۵۰٪ ژن‌های خودش است!) این مسئله در نهایت به یک «استراتژی پایدار فرگشتی» (ESS) تبدیل شده است.

بر طبق برخی نظریه‌های جدید تمام ژانگولربازی‌های مردها چه از روی عمد باشد چه غیر ارادی و ناخودآگاه، به خاطر جذب جنس مخالف بوده، و به نحوی هنوز هم هست!

در این میان، معمولا نرها برای اینکه انتخاب شوند خودشان را به آب و آتش می‌زنند! دعواهای نرها بر سر سکس محدود با جنس ماده از همین قضیه نشات گرفته است. معمولا نرهای قبیله در جانوران مختلف با شاخ و شانه کشیدن و کنار زدن حریفان به جنس ماده ثابت می‌کنند که شایستگی آمیزش با آنها را دارند. برای همین هم معمولا در دنیای حیوانات نرها زرق و برق بیشتری دارند (مثلا نگاه کنید به یال و کوپال شیر نر یا پرهای بلند و رنگارنگ دُم طاووس نر) (اگر برایتان سوال پیش آمده که چرا در انسان جنس مونث هم خودش را زیبا می‌کند؛ به این دلیل است که همان دلایلی که مرد می‌خواهد انتخاب شود در آنها هم به وجود آمده. به خاطر نحوه فرگشت و ایجاد خانواده و فشار رابطه طولانی مدت و هزینه‌ای که مرد هم در طول حیات بچه متقبل می‌شده تا بچه بزرگ شود) می‌گفتم. اینها به این دلیل است که معمولا نرها می‌خواهند انتخاب بشوند؛ هرچند این زرق و برقِ بیشتر گاهی به بهای جانشان تمام می‌شود. مثلا پرهای بلند طاووس هیچ فایدۀ زیستی برایش ندارد و فقط باعث می‌شود که نظرِ حیوان شکارچی را بیشتر جلب کند و بیشتر در خطر شکار قرار بگیرد. بعلاوه آنکه وزنش را بیهوده زیاد می‌کند و انرژی بیهوده صرف ساخت و نگهداشتشان می‌شود! پس چرا چنین شده؟ چون ارزشش را داشته. چون طاووس ماده، نرها را برای تولید مثل بر این اساس انتخاب کرده که پرهای پر زرق و برق‌تری داشته باشند. یکجورهایی مثل تابلوی تبلیغاتی است که به ماده بگوید ببین من چقدر خفنم! بدنم چقدر سالمه که تونستم با وجود این پر کذایی تو طبیعت زنده بمونم! یعنی بچه‌ام مثل خودم قوی می‌شه و جون سالم به در می‌بره! (البته این چیزها را به طور خودآگاه سبک و سنگین نمی‌کنند! بلکه به صورت غریزی است که آن هم در نتیجه همین انتخاب‌ها به وجود آمده)

برگردیم به انسان. طبق یک نظریه در طول فرگشت انسان، در انتخاب جنسی، زن‌ها مردهای باهوش‌تر را ترجیج داده‌اند؛ و به این دلیل پیشرفت مغز به طور دیوانه واری به سمت بزرگ شدن رفته! (تقریبا چیزی مشابه همان بزرگ شدن پر طاووس نر در اثر انتخاب جنسی ماده! مانند همان مثال طاووس هم برخی استدلال کرده اند که مغز به این بزرگی انرژی زیادی مصرف می‌کند و از نظر زیستی لازم نبوده انقدر بزرگ باشد ولی خب انتخاب جنسی آن را به این سمت رانده) خلاصه مطلب اینکه باهوش بودن سکسی بوده و باعث پیشرفت تدریجی مغز شده! تا جاییکه روانشناس فرگشتی مشهور «جفری میلر» استدلال کرده است که کل رفتارهای مردها به خاطر تحت تاثیر گذاشتن جنس مخالف به وجود آمده! هنر، موسیقی، زبان‌آوری، آواز، طنز، نقاشی… همه و همه صرفا برای کلاس آمدن جلوی خانم‌ها و ارائه وجود به عنوان مرد دلخواه زن به وجود آمده نه دلایل مستقیم بقایی! (این دیگه انده انتخاب جنسیه) با اینکه این نظریه خیلی افراطی به نظر میاد جدیدا مدارکی برایش کشف شده است. راستی به تازگی در همین رابطه توانایی دروغ گفتن و کلک زدن هم به مسائل اضافه شده! دروغ گفتن کار آسانی نیست و قوۀ مغزی بالایی می‌طلبد و باعث رفتن به سمت هوش بیشتر شده! حدس اینکه دروغ گفتن برای زن یا مرد چه فایده‌هایی می‌تواند داشته باشد زیاد سخت نیست! ولی دیگر وارد آن مسئله نمی‌شویم.

نکته دیگر که قبلا هم به آن اشاره شد تاثیر زندگی در اجتماع هست. به طور کلی در جهان طبیعت معمولا جانورانی که به طور گروهی زندگی می‌کنند باهوش‌تر هستند. انسان جانوری فوق العاده اجتماعی است. مدلی توسط زیست‌شناس فرگشتی «رابین دونبار» ارائه شده که در آن زندگی در گروه‌های اجتماعی بزرگ باعث پیدایش همبستگی گروهی، فریب و کلک و نوع‌دوستی دوجانبه شده است. (نوع‌دوستی دوجانبه بطور خلاصه یعنی من پشت تو رو می‌خارونم تو در عوض پشت منو می‌خارونی!) اینها همه با هم کم‌کم باعث پیشرفت مغز شده؛ به ویژه بیشتر در مورد انسان که تکنیک‌های «حل مسئله» در آن به غایت پیچیدگی رسیده است. «تئوری ذهن» هم از همین مسئله نشات گرفته که روابط پیچیده‌ای در یک گروه انسانی «لازم» بوده است. این مسئله باعث قوی شدن روابط شده و روابط پیچیده‌تر آن را به سوی پیچیدگی بیشتر و بیشتر سوق داده است. مثلا ما می‌توانیم این روابط پیچیدۀ ذهنی را برای خود مجسم کنیم: «من می‌دونم که تو می‌دونی من می‌دونم علی می‌دونه پریسا می‌دونه بهمن چی فکر می‌کنه!!!» 8) البته درک مراتب بالاتر از این یک مقدار سخت می‌شود! همچنین در روابط اجتماعی پیچیده، پیش‌بینیِ رفتار بقیۀ آدم‌ها اهمیت زیادی دارد. از این نظر ما انسان‌ها روانشناس‌های ذاتی خیلی خوبی شدیم. ما از حالات چشم و صورت، خیلی از احساسات را می‌توانیم تشخیص دهیم. (گاهی در اثر آسیب‌های مغزی، برخی توانایی تشخیص چهره را از دست می‌دهند، بدون اینکه بینایی‌شان ضعیف شده باشد! Face Blindness)

البته جای هیچ شکی نیست که هنوز هم ناشناخته‌های بسیاری دربارۀ نحوۀ فرگشت مغز جانوران (و انسان به عنوان عضوی از آن) وجود دارد. روش فهمیدن این مسائل استفاده از علم و مدرک است. راه آن روش علمی است. این روشی است که تابحال خیلی خوب جواب داده و باعث شده الان این اینترنت را داشته باشیم و با هواپیما پرواز کنیم. بر خلاف خرافات و ایمان که در طول تاریخ هیچ وقت جواب نداده‌اند و از توانایی توضیح کوچکترین مسائل هستی قاصرند و فقط ادعا دارند. وقتی هم جوابی می‌دهند پر از مغلطه است.

بخش سوم سوال دوستمان در مورد تعریف ذهن، هوش، روان و احتمالا خودآگاهی است. این مسائل بسیار مفصل است که کار یکی دو پست نیست. به طور خلاصه ما  برخی چیزها را فهمیده‌ایم ولی هنوز خیلی چیزها را دربارۀ طرز کار ذهن و آگاهی نمی‌دانیم. ولی تا جاییکه داده‌های علمی به ما نشان داده کوچکترین دلیلی وجود ندارد که آنها را ماورالطبیعه یا ناشی از وجود روحی خارج از ماده بدانیم. تمام داده‌ها به سوی مادی بودن  اشاره دارند. هر چه هست در همین مغز است که واقعا واقعا شگفت‌انگیز است. امروزه بسیاری دانشمندان علوم عصبی Neuroscience، علوم شناختی، روانشناسی فرگشتی، هوش مصنوعی، فلسفه ذهن و… در جستجوی یافتن جوابِ پرسش‌های بنیادین در مورد ماهیت ذهن و ارتباط آن با مغز هستند. البته روش کار آنها علمی و بر اساس مدرک است نه اینکه  مانند برخی دیگر روش‌ها (می‌دانید منظورم چیست!) بر روی هوا ادعا کنند. (برخی مطالب علمی-پزشکی در این رابطه را در آرشیو بخش علمی وبلاگ آوای موج می‌توانید بیابید)

شاد و پیروز باشید